De voorbereiding [937 woorden]
Op 16 mei kregen alle gemeentebesturen in de provincie Antwerpen een brief van het college van bestuur en burgemeesters van de stad Antwerpen opgestuurd. Via deze brief werden ze uitgenodigd om een deel van hun schoolgaande kinderen deel te laten nemen aan de stoet van de Nationale Feesten, gehouden op zondag 23 juli 1905. Hiernaast ziet u die brief. In de brief staat echter noch iets interessants; “Sinds eenige jaren wordt het vaderlandse feest van 21 juli op een bijzondere wijze door het gemeentebestuur van Antwerpen gevierd. Dien dag wordt er een stoet ingericht met optocht van afgevaardigde van de burgerwacht, der gemeente- en vrije scholen, en van de burgerlijke maatschappij der stad.”
Blijkbaar hadden scholen in de stad Antwerpen dus een soortgelijke brief ontvangen, maar deze is niet bewaard gebleven. We zoomen even in op Jufferschool N.1, een van die scholen.
Jufferschool N.1 was deel van een uitgebreid, maar strak georganiseerd schoolsysteem, dat schematisch, voor Antwerpen, als volgt kan worden weergegeven;
| Rijk | Arm | |||
|---|---|---|---|---|
| Leeftijd | Mannelijk | Vrouwelijk | Mannelijk | Vrouwelijk |
| Kleuters (0-8) | Bewarenscholen, kindertuinen of Fröbelscholen; verschillend in onderwijsmethode, maar fungeerden verder als opvang van ieders kind. | |||
| Kinderen (8-14 jaar) | Stedelijk onderwijsgericht 1 en 2 | Jufferscholen N.1 en N.2 | Jongensscholen (genummerd) | Meisjesscholen (genummerd) |
| Pubers (14-18) | Koninklijk Atheneum | Jongensadultscholen | Meisjesadultscholen | |
| Hoger onderwijs (18+) |
Universiteit, of Hoger X-school (e.g. Kunstacademie, Muziekschool etc.) |
Hoger Onderwijs Gesticht voor Juffers vanaf 1907 (Al was er al langer een katholieke variant.) | n.v.t. | n.v.t. |
Naast dit openbare systeem, bestond er ook nog een katholiek systeem. Dit tweede schoolnet werd pas écht een alternatief voor staatsonderwijs vanaf de schoolstrijd van 1879, en diende ook vrijwel alleen ter functie van die verzuiling. Inhoudelijk was er namelijk nauwelijks tot geen verschil tussen de twee schoolnetten.1 Zoals al eerder vermeld, werden openbare basisscholen en hogere scholen genummerd en/of aangeduid met de straat waarin ze lagen.2 Katholieke scholen werden ook vaak genoemd naar de straat waarin ze lagen, al werd ook vaak de naam van de parochie-heilige gebruikt. (Katholieke scholen waren vaak verbonden aan een parochie binnen de stad met een parochie-heilige.)3
Als laatste nog even over jaarlagen. Ten eerste deden de kindertuinen én de basisscholen mee aan de stoeten.4 (Al is er geen bewijs dat de kindertuinen meededen in 1905 specifiek. Waarschijnlijken sloegen ze dat jaar over in ruil voor de provinciescholen die dan wel mee konden doen voor een keer.) Middelbare scholen en hoger onderwijs lijken niet mee te hebben gedaan als school, maar de studenten wel via hun eigen studentenverenigingen.5 Ten tweede werd er op de gemeentescholen vaak geen onderscheid gemaakt in jaarlagen. Dit had verschillende redenen waaronder de beperkte ruimte in de schoolgebouwen en een gebrek aan leerkrachten.6 Ondanks dat de leerplicht pas werd ingevoerd in 1914, genoten veel arme Antwerpse kinderen al wel onderwijs in 1905. Vaak ging het dan om een basisschool-opleiding om vervolgens vanaf hun 14 te gaan werken. De adultscholen boden deeltijds opleidingen waarin ook vooral de focus lag op het verbeteren van die basisvaardigheden. Adultscholen waren dus een vorm van bijscholing, geen verdieping van de basisopleiding.7
-
L.J.M. PHILIPPEN, Onze Scholen : Gedenkboek 1879-1929, Antwerpen, 1929, bladzijde 27: "Zoolang de Belgische schoolwetten den Roomsch-katholieken Godsdienst erkenden als basis van alle lager onderwijs en de officieele lagere scholen onder het toezicht stonden van de katholieke geestelijkheid, kon, hetgeen men toenmaals het vrij katholiek onderwijs mocht noemen, zich beperken bij de Zondagsscholen, de school der Broeders van Liefde, de Begijnenschool en de scholen van enkele kloosterlijke gemeenten. Slechts, toen in 1879 de officieele lagere scholen, scholen zonder God werden, bleek de noodzakelijkheid van naast het officieel gemeentelijk onderwijs de vrije katholieke lagere scholen op te richten[...]" Volgens de katholieken zelf zat het probleem dus niet bij taal of rekenen. Dit zien we ook terug in de verschillende schoolwetten uit deze periode, waarin telkens alleen het vak godsdienst politiek gevoelig ligt, maar niet wie taal, rekenen of geschiedenis geeft. Zie daarvoor onder andere de schoolwetten van 1879 en 1884.↩
-
Zie o.a. Stedelijk Onderwijs Antwerpen, Vijf en zeventigjarig jubelfeest, 1818-1893, Antwerpen: Drukkerij Roeder, 1893. Maar ook Omroerend Erfgoed Vlaanderen gebruikt nog steeds deze logica. Zie bijvoorbeeld "Lagere Meisjesschool 4, ID 7548, https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/7548".↩
-
Zie o.a. Floris PRIMS, L.J.M. PHILIPPEN, Onze Scholen : Gedenkboek 1879-1929, Antwerpen, 1929.↩
-
Bewijs hiervoor is onder andere FOTO-OF#2120 uit het Felixarchief, gemaakt door Hasse G., Feestelijkheden: Nationale feestdag: Antwerpen 1894.↩
-
Twee voorbeelden zijn Eigen Taal Eigen Zede en de Katholieke Vlaamse Studentenbeweging (zie hun lemma's in de Digitale Encyclopedie van de Vlaamse Beweging; Lieve Gevers (2023), Lieve Gevers (1998). Eigen Taal Eigen Zeden. In: Encyclopedie van de Vlaamse beweging. 2023. https://devb.be/id/org-001665. EN Lieve Gevers / Louis Vos (2023), Lieve Gevers / Louis Vos (1998). Katholieke Vlaamse studentenbeweging. In: Encyclopedie van de Vlaamse beweging. 2023. https://devb.be/id/ter-001456.).↩
-
Stad Antwerpen, 800 jaar 't Stad; Blog 14 Naar ’t school in ‘t stad: het Antwerpse onderwijs door de eeuwen heen, < https://www.antwerpenmorgen.be/nl/projecten/800-jaar-antwerpen-2021/media/800-jaar-antwerpen-2021-blog-14-scholen >, geraadpleegd op 17 april 2025.↩
-
Maurice DE VROEDE, De adultscholen in België in de 19de eeuw in BTNG-RBHC, 10, 1979, p 137-164. Geraadpleegd via https://www.canonsociaalwerk.eu/1845_verheffing/Adultenscholen.pdf
↩
Dat gezegd hebbende zal de Jufferschool N.1 in de Lange Leemstraat dus zoals elk jaar richting het einde van het schooljaar 1904-1905 een brief van de gemeente Antwerpen hebben ontvangen met de vraag of ze dit jaar opnieuw aan de stoet mee wilden doen. Je zou verwachten dat 'juffers' van een burgerlijke Jufferschool, niet mee zouden doen aan zoiets volks als Nationale Feesten, maar niets is minder waar. Scholen lijken de Nationale Feesten vooral te hebben beschouwd als een leuk feest om het schooljaar mee af te sluiten, en een feest dat ze niet zelf hoefden te organiseren! Alle jaren deden dan ook vrijwel alle Antwerpse scholen mee aan ‘de scholenstoet’ van de Nationale Feesten; katholiek, liberaal, de arme ‘meisjesscholen’ en de burgerlijke ‘écoles des demoiselles' of Jufferscholen. Iedereen was erbij, elk jaar weer.8
Een optocht betekende echter voorbereiding, ook vanuit de school zelf. De gemeente gaf hierin heldere constructies. De school diende te zorgen voor;
- dezelfde kledij voor alle meelopende studenten
- een onderwijzer(es)
- een “kartel-drager” met het vaandel
- Het vaandel bevatte vaak een logo of schil en de naam van de kindertuin, school en/of gemeente.
- (Uit foto’s blijkt dat er meer mensen meeliepen dan dit, maar dat was dus niet verplicht.)
Voor zover bekend hebben de scholieren die meeliepen niet geschreven over hun ervaringen. Ook zijn in het algemeen de archieven van de scholen niet bewaard gebleven, behalve hier en daar een losse schoolfoto of bouwplan.9
Ik denk echter dat we op basis van de info die we wél hebben ons toch enkele scenario’s kunnen inbeelden. De juffrouw leest de brief voor en gelijk ontstaat er geroezemoes. Wie mag er meelopen? Wie komt er op de 1e rij terecht? Wie op de 2e of de 3e rij? Natuurlijk mag de populaire en gemene dochter van Monsieur …. Dupont weer kartel-draagster zijn, zoals altijd. Ze geeft ons niet eens een kans! De juf vraagt nog heel lief of iemand anders het dit jaar wil doen, maar niemand durft zijn hand op te steken.
Ik fantaseer natuurlijk, maar is het zo onvoorstelbaar? Ik denk dat de meisjes van de jufferschool zulke conversaties wel gevoerd moeten hebben op het schoolplein, thuis aan de keukentafel, of terwijl ze samen met een vriendin terugliepen van de school naar huis. Misschien zal een van hen zelfs al aan het begin van het jaar naar de juf zijn gelopen om te vragen of zij aan het einde van het jaar tijdens de eindejaarsstoet de kartel-draagster mag zijn. Het verklaart waarom ook nette scholen aan de optocht meededen. Het was voor de kinderen niet alleen een feestelijk moment om het jaar mee af te sluiten, maar ook het moment waarop je gezien werd door de hele stad, fier wandelend met de vlag van jouw school. Voor de juffers gold dat ze daarbij ook nog eens non-verbaal konden opscheppen dat niet alleen hun ouders het geld hebben om ze naar de jufferschool te sturen, maar de karteldraagster toonde ook nog eens aan dat zij binnen die school zoveel sociale macht had dat ze de rol van kartel-draagsters kon claimen.
